Profesjonalny pod względem zawartości merytorycznej. Wyjątkowy ze względu na koncentrację informacji historycznej i jej ujęcie w tekstach oraz ikonografii. W warstwie edytorskiej podnosi poprzeczkę na bardzo wysoki poziom. Tylko w takich superlatywach można mówić o zeszycie nr 17 atlasu historycznego miast polskich, którego monograficzny, tematem są Ząbkowice Śląskie. Dotąd nie mieliśmy tak starannie przygotowanej i rewelacyjnie wydanej publikacji o mieście.
„Atlas historyczny Ząbkowic Śląskich” to dzieło wielkoformatowe, mieszczące się na zaledwie ponad 50 stronach, wydane w językach polskim i angielskim. Zawiera na odrębnych arkuszach prawie 40 planów. W części tekstowej znajdujemy kilkadziesiąt grafik i zdjęć (o fenomenalnej ostrości), bardzo bogatą bibliografię i mnóstwo przypisów. Promocja wydawnictwa, które zostało zrealizowane w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki”, odbyła się 8 grudnia 2016 r. w sali reprezentacyjnej ząbkowickiego Ratusza. Spotkanie poprowadził regionalista Jerzy Organiściak, którego zaangażowanie było bardzo pomocne w podjęciu działań badawczych przez zespół, którym kieruje prof. Rafał Eysymontt. Wydawcą dzieła jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wraz liderem zespołu na spotkanie z miłośnikami naszego miasta przybyli pozostali współautorzy atlasu – wrocławscy naukowcy: prof. Mateusz Goliński, dr Radosław Gliński i dr Marcin Siehankiewicz.
Przybyli na ten niezwykły wieczór autorski mogli dowiedzieć się, że Ząbkowice Śląskie znalazły się w elitarnym „klubie” polskich miast, które zostały objęte projektem badawczym nakierowanym na drobiazgowe opracowanie wszelkich dostępnych źródeł ukazujących historycznie zmieniający się kształt przestrzeni miejskiej. Ciekawym aspektem rozmowy, jaka wywiązała się podczas spotkania, były warstwy piwniczne pod budynkami w centrum miasta. Ich eksploracja ujawniła bowiem nieznane dotąd informacje o funkcjach zabudowy miejskiej. O tym wątku, poza gośćmi spotkania, mówił Michał Rudnicki, który jest znanym pasjonatem ząbkowickich zakątków i skarbów.
Już po spotkaniu poprosiłem Jerzego Organiściaka o wypowiedź na temat dzieła pt. „Atlas Historyczny Miast Polskich – Ząbkowice Śląskie”. Dziękując Panu Jerzemu za interesującą recenzję, przekazuję ją Państwu poniżej.
Nakładem wydawnictwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu ukazał się kolejny, siedemnasty tom Atlasu Historycznego Miast Polski, tym razem poświęcony Ząbkowicom Śląskim. Instytucja atlasu historycznego miast jest projektem europejskim realizowanym w krajach EU, którego ideą jest ukazanie wielokulturowości miast Europy. W Polsce idea ta jest realizowana przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Uniwersytet Wrocławski w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, programu finansowanego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Autorami tomu Ząbkowice Śląskie jest zespół wrocławskich naukowców w składzie: kierownik zespołu, historyk sztuki i architektury prof. dr hab. Rafał Eysymontt, historyk prof. dr hab. Mateusz Goliński, archeolog dr Radosław Gliński oraz kartograf Marcin Siehankiewicz.
Atlas składa się z dwóch części, części opisowej oraz części ikonograficznej. Część opisowa obejmuje zarys dziejów miasta od założenia po XX w. i jest autorstwa prof. M. Golińskiego. Zarys dziejów ukazuje znane już poglądy na historię Ząbkowic, opierające się o prace ząbkowickiego badacza – Jana Atanazego Kopietza i generalnie nie wnosi nowych informacji do zasobu wiedzy o mieście. Natomiast sporo nowej wiedzy zawiera drugi rozdział tej pracy poświęcony rozwojowi przestrzennemu i architekturze Ząbkowic, autorstwa prof. R. Eysymontta. Autor, na podstawie badań i wcześniejszej pracy Janusza Pudełki na temat wielkości średniowiecznych miast Śląska, przeprowadza szczegółową analizę kształtu miasta lokacyjnego i jego wewnętrznego układu komunikacyjnego. Interesujące jest w tym kontekście twierdzenie, że miasto średniowieczne w momencie powstania w II poł. XIII w. posiadało już książęcą jurydykę zamkowa, gdzie początkowo znajdował się dom dziedzicznego wójta, a od XVI w. zespół dworów szlacheckich przy dzisiejszej ulicy Krzywej, dawniej Freiheit. Autor analizuje też pierwotny przebieg miejskich obwarowań oraz wielkość i kształt miasta. W dalszej części opisuje najważniejsze budowle średniowiecznego miasta. Ta część jest ilustrowana rysunkami F.B.Wernera, A. Woelfella oraz K. Ulke. Mamy tam na przykład nieznane zdjęcie ilustrujące kościół i szpital św. Jerzego z połowy XIX w., pochodzące ze zbiorów Instytutu Herdera w Marburgu.
Ciekawy z punktu widzenia architektury jest też podroździał poświęcony Ząbkowicom po wielkim pożarze 1858 r., który wedle autora, zupełnie zmienił wygląd miasta, o czym możemy się przekonać i dzisiaj. Ciekawe jest studium na temat wyznaczania parceli pod budynki mieszczańskie oraz tworzenia bloków zabudowy w obrębie rynku i poza nim, świadczące o stosowaniu zasad lokacyjnych spotykanych w innych miastach średniowiecznych Śląska. Analizując architekturę miasta autor potwierdza twierdzenie J.A. Kopietza, że Ząbkowice były do pierwszej ćwierci XVI w., a więc do czasów księcia Karola Podiebradowicza miastem o zabudowie drewnianej. Być może istniały w tym czasie tylko kamienne przyziemia niektórych kamienic w rynku, o czym świadczą ich piwnice.
Ciekawe są rozważania archeologa – dr R. Glińskiego, który badał piwnice kamienic w obrębie rynku oraz podział na parcele. Badacz scharakteryzował też średniowieczny i nowożytny dom mieszczański. Z jego badań wynika, że dzisiejsze domy w obrębie rynku to kamienice o w większości XVI w. pochodzeniu, o czym świadczy system piwnic pod budynkami, który nie zawsze pokrywa się z dzisiejszymi parcelami na których stoją te budynki. Dr R. Gliński obalił też mit krążący od lat o wielopoziomowych, głębokich piwnicach oraz o tajemniczych tunelach w obrębie miasta. Nic takiego nie stwierdzono podczas badań archeologicznych.
Część ikonograficzna to kilkanaście map, rycin i zdjęć miasta, w tym kilka unikalnych i do tej pory nieznanych. Na uwagę zasługuje w szczególności plan miasta przed pożarem w 1858 r., dotychczas nieznany, na którym możemy zauważyć dawne jego rozplanowanie. Ówczesne miasto znajdowało się w obrębie miejskich obwarowań, które w tym czasie rozbierano. Posiadało też niewielkie przedmieścia, szczególnie od strony północnej i zachodniej. Na mapie zaznaczone są budynki dzisiaj już nieistniejące, jak choćby dawna szkoła przyparafialna. Możemy tez prześledzić dawne, pochodzące z XIX i XX w. mapy katastralne, które pokazują układ działek i nazwiska ich właścicieli tak w obrębie starego miasta jak i na przedmieściach. Przełomem w rozwoju przestrzennym Ząbkowic była pierwsza ćwierć XX w., co pokazuje plan miasta z 1923 r. Ciekawostką jest też plan z 1942 r. pokazujący wizję nazistowskich architektów z tego okresu, na którym można zobaczyć nowe, niezrealizowane ząbkowickie osiedla. Atlas uzupełniają dwie panoramy – zdjęcia lotnicze Ząbkowic z lat 30. XX w., pochodzące ze zbiorów Instytutu Herdera w Marburgu.
Reasumując, atlas jest pierwszym wydawnictwem naukowym przedstawiającym Ząbkowice Śląskie jako miasto o rodowodzie średniowiecznym. Ukazuje jego rozwój przestrzenny w okresie ponad siedmiu wieków istnienia. Warto wspomnieć, że w 1962 r. ukazał się w Niemczech podobny atlas historyczny poświęcony Ząbkowicom (Frankenstein), wydany przez Instytut Śląski w Wurzburgu, jednak znacznie uboższy pod względem materiału ikonograficznego.Obecny atlas jest niewątpliwie najlepszym wydawnictwem historycznym poświęconym Ząbkowicom Śląskim jakie się dotąd ukazało.
Jerzy Organiściak
Atlas historyczny miast polskich; redakcja naukowa Roman Czaja; tom IV Śląsk; zeszyt 17 – Ząbkowice Śląskie; redakcja naukowa Marta Młynarska – Kaletynowa; opracowali: Rafał Eysymontt, Mateusz Goliński, Radosław Gliński, Marcin Siehankiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika TORUŃ 2016.
Krzysztof Kotowicz
