>> Sumienie z papieru << – tak prasę określił Malcolm Muggeridge. Z kolei Louis Terrenoire napisał: >> Prasa musi mieć swobodę mówienia wszystkiego, by niektórzy ludzie nie mieli swobody robienia wszystkiego. << Te dwie znamienne wypowiedzi są dobrym pretekstem do pokazania historii prasy.
Początki prasy w Polsce sięgają XVI wieku, kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne – gazety ulotne; najstarsza znana Nowiny z Konstantynopola (1550 r.) została wydana z okazji wydarzeń politycznych, wojennych, dyplomatycznych i inne. Gazety ulotne przetrwały do połowy XVIII w., a ich łączną liczbę (nie uwzględniając gazet pisanych) szacuje się na 2–3 tysiące. Za datę rozpoczynającą właściwe dzieje prasy polskiej przyjęto 1661 – rok ukazania się Merkuriusza Polskiego drukowanego przez J.A. Gorczyn.
Stały rozwój prasy polskiej datuje się od powstania w Warszawie Kuriera Polskiego (1729 r.) i Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów (1729), których wydawcy – pijarzy, uzyskali wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie. W 1737 oba tytuły zostały przejęte przez jezuitów i 1765 połączone w jedno pismo Wiadomości Warszawskie.
W latach od 1795 do 1864 r. ruch wydawniczy był niewielki. Nie ożywiło go także powstanie Księstwa Warszawskiego. Z ukazujących się w tym okresie pism wyróżniały się: Dziennik Patriotycznych Polityków, Gazeta Krakowska. W 1812 w dziewięciu miastach wychodziło ogółem 20 gazet i czasopism. Konstytucyjną gwarancję swobody słowa drukowanego przekreśliło wprowadzenie cenzury (1819) oraz pozbawienie możliwości ukazywania się prasie obcej. W latach 1864 – 1918 prasa polska stała się czynnikiem integrującym społeczeństwo, wywierając istotny wpływ na życie narodowe. Udoskonaliła się organizacja pracy redakcyjnej i metod kolportażu; zwiększyła się liczba tytułów, pojawiły się pisma ilustrowane, tzw. rodzinne, kobiece, dziecięce, tygodniki społeczne oraz pisma specjalistyczne. W drugiej połowie XIX w. pojawiły się w Warszawie pierwsze gazety żydowskie – Izraelita i Warszojer Jidysze Cajtung. Według niepełnych danych 1905 r. wychodziło na ziemiach polskich ponad 500 tytułów, zaś 1914 – około 1100. Dziennikarstwo wyodrębniło się jako samodzielny zawód. W latach 90 XIX w. powstały pierwsze polskie organizacje dziennikarskie. I wojna światowa spowodowała gwałtowny spadek liczby ukazujących się tytułów do nieco ponad 200.
Odzyskanie niepodległości w 1918 r. i zjednoczenie ziem polskich stworzyło warunki szybkiego rozwoju prasy, która stała się czynnikiem integrującym polskie społeczeństwo, przyczyniając się do zacierania różnic pomiędzy byłymi zaborami i upowszechniania kultury we wszystkich środowiskach. Wznowiona została większość tytułów wydawanych przed 1914 r. Pojawiły się nowe rodzaje wydawnictw prasowych – czasopisma popularne, ilustrowane magazyny i dodatki do dzienników, prasa sportowa, filmowa, tanie dzienniki (tzw. pięciogroszówki) oraz prasa sensacyjna i brukowa (zwana czerwoną od koloru winiet i tytułów). Popyt na prasę przyczynił się do rozbudowy poligrafii i usprawniania systemu kolportażu. Serwis informacyjny zapewniały agencje prasowe, z najważniejszą Polską Agencją Telegraficzną – PAT (zał. 1918). W 1937 ukazywało się w Polsce łącznie 2692 tytułów.
Działania wojenne od września 1939 r. zdezorganizowały działalność wydawnictw prasowych. Po zajęciu Polski Niemcy zlikwidowali całą prasę polską, wydając w jej miejsce gazety w języku niemieckim („Krakauer Zeitung”, „Warschauer Zeitung”) oraz dzienniki i pisma w języku polskim, nazywane powszechnie „gadzinówkami” lub „szmatławcami” (m.in. „Nowy Kurier Warszawski”, „Goniec Krakowski”, „Siew”, „Ilustrowany Kurier Polski”, „Ster”, „Fala” oraz w języku jidysz w Łódzi „Geto Cajtung”). Od początku wojny na terenach pod okupacją niemiecką ukazywała się prasa konspiracyjna. Jej wydawcami były podziemne organizacje i ugrupowania wojskowe, partie polityczne, a także tajne instytucje społeczne i grupy osób prywatnych. Z czasem konspiracyjna działalność wydawnicza, mimo dotkliwych represji, stała się jedną z najważniejszych form oporu. Łącznie w latach 1939 – 1945 na terenie całej Polski wychodziło ok. 2 tys. czasopism konspiracyjnych.
W latach 1945 – 1948 stronnictwa i ugrupowania polityczne, w tym również opozycyjne wobec komunistów, wydawały własną prasę Ukazywały się także pisma katolickie np. „Tygodnik Warszawski” i „Tygodnik Powszechny” oraz prasa stowarzyszeń. Liczba tytułów prasy legalnej w 1948 r. wynosiła 880. Natomiast antykomunistyczne podziemie w latach 1944 – 1948 wydawało ponad 200 pism konspiracyjnych.
Wraz ze zmianami politycznymi po 1948 r., eliminacją opozycji i umacnianiem się rządów komunistycznych – następowała centralizacja systemu prasowego na wzór sowiecki. Po powstaniu PZPR zaczęła ukazywać się Trybuna Ludu. W okresie 1956 – 1958 nastąpiło wzmożenie roli prasy, która odgrywała znaczną rolę propagandową. W następnych latach liczba tytułów prasowych osiągnęła: 1965 – 1305, 1969 – 1685, 1972 – 2979 i 1973 – 2461 tytułów. Utworzenie w 1973 r. koncernu wydawniczego PZPR RSW „Prasa–Książka–Ruch” podporządkowało prasę Komunistycznej Centrali PZPR. RSW dominowało na rynku i stworzyło agencje prasowe (w tym Polska Agencja Interpress, Centralna Agencja Fotograficzna oraz Krajowa Agencja Wydawnicza) oraz własne drukarnie i sieć kolportażu.
W drugiej połowie lat 70., wraz z organizowaniem się demokratycznej opozycji, pojawiła się prasa podziemna wydawana poza cenzurą. Łącznie z ukazującymi się w takim samym trybie książkami, tworzyła tzw. drugi obieg wydawniczy.
Po Sierpniu 1980 r. nastąpił szybki rozwój prasy NSZZ „Solidarność”; powstało 6 legalnych pism Solidarności, w tym m.in. ogólnopolski Tygodnik Solidarność. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. została zawieszona większość prasy. Ukazywały się jedynie Trybuna Ludu i Żołnierz Wolności” oraz 16 gazet pozawarszawskich o charakterze regionalnym.
W wyniku zmian politycznych w 1989 r. pojawiła się wysokonakładowa prasa niezależna (Gazeta Wyborcza i wznowiony Tygodnik Solidarność). Ujawniały się pisma drugiego obiegu („Arka”, „Krytyka” i in.). Oficjalnie rozprowadzane były tytuły prasy emigracyjnej (np. paryska Kultura). W 1990 r. uchwalono nowe regulacje prawne związane z wydawaniem prasy: ustawowo zniesiono cenzurę i zlikwidowano Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Licencyjny system prasowy zamieniono na rejestracyjny (warunkiem ukazywania się zaczęła być sądowa rejestracja tytułu). Rozwiązano też RSW, likwidując przy tym monopol państwa w dziedzinie kolportażu (wyodrębniona spółka „Ruch” pozostawała jeszcze niedawno własnością Skarbu Państwa).
Jolanta Gabrysz
Biblioteka Publiczna
Miasta i Gminy Ząbkowice Śląskie im. Księgi Henrykowskiej
Wystawę „Aby świat to wiedział”, otwartą 15 maja 2013 r., w czytelni głównej Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Ząbkowice Śląskie im. Księgi Henrykowskiej zainicjował Pan Maciej Przegonia, którego prywatne zbiory są tam udostępnione. Oglądać można autentyczne egzemplarze gazet nawet z roku 1904. Na zdjęciach widać fragmenty tzw. lekcji bibliotecznej z udziałem młodzieży Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Jagiełły w Ząbkowicach Śląskich.
